بازشناسی سازمان فضایی شهر ساسانی بیشاپور با تکیه بر یافته‌های باستان‌شناسی

بعد از دارابگرد و اردشیرخوره (گور یا فیروزآباد)، شهر باستانی بیشاپور از اولین شهرها و پایتخت‌های ساسانی است که توسط شاپور ساخته شد. این شهر از جمله معدود شهرهای ایران باستان است که برخی عناصر اصلی آن نسبتاً باقی‌مانده و می‌تواند معرف شهر ایرانی در دوره خود باشد. در کشور ما علی‌رغم تعدد مطالعات باستان‌شناسی، باستان‌شناسیِ شهری که در واقع به بررسی فرآیند شهری و چگونگی شکل‌گیری شهرها و توسعه آنها به ‌عنوان یک محیط انسان‌ساخت می‌نگرد و کارکرد بخش‌های مختلف آن را مورد پژوهش قرار می‌دهد، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. معدود مطالعات موجود درباره سازمان فضایی شهر‌های باستانی ایران که توسط معماران یا شهرسازان انجام‌گرفته بیشتر براساس مبانی غیر مستند انجام شده ‌است و با یافته‌های باستان‌شناسی انطباق ندارد. هدف این مقاله معرفی و تحلیل فرآیند شکل‌گیری شهر ساسانی بیشاپور به صورت مستند و براساس یافته‌های ملموس کاوش‌های باستان‌شناسی است که عمدتاً طی سال‌های 1347 تا 1357 انجام شده است. برای دستیابی به این تحلیل از نظریه "سازمان فضایی شهر" بهره گرفته شده که در آن شهر به ‌عنوان یک "کل هدفمند" با شاخص‌های چهارگانه "قلمرو، ساختار، کل‌های کوچک و مرکز" بازشناسی می‌شود. بر این اساس بعد از تحلیل و معرفی شاخص‌های چهارگانه، سازمان فضایی بیشاپور با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی‌ ـ فرهنگی دوره ساسانی و مقایسه مختصر با ویژگی‌های عمومی سازمان فضایی شهر ایرانی- اسلامی، مورد تفسیر قرار می‌گیرد.